मिशन अंत्योदय हा भारत सरकारचा एक महत्वाकांक्षी उपक्रम आहे ज्याचा उद्देश ग्रामीण भारतातील गरीब कुटुंबांचे जीवनमान सुधारणे हा आहे. मिशन अंत्योदय हा एक सर्वसमावेशक दृष्टीकोन आहे ज्याचा उद्देश सर्वात मागास ग्रामपंचायतींच्या लोकांना आवश्यक संसाधने, कौशल्ये आणि ज्ञान प्रदान करून त्यांना सक्षम करणे हा आहे. मिशन अंत्योदय हे सन २०१७-२०१८ मध्ये केंद्रीय अर्थसंकल्पामध्ये स्वीकारलेले, एक फ्रेमवर्क आहे ज्याचा उद्देश ग्रामीण भागाच्या विकासासाठी विविध कार्यक्रमाअंतर्गत भारत सरकारच्या २७ मंत्रालये / विभागाने वाटप केलेल्या संसाधनांचा योग्य वापर आणि व्यवस्थापन करणे आहे.
2024 पर्यंत 50,000 ग्रामपंचायतींना आदर्श गावांमध्ये रूपांतरित करणे या उद्देशाने हे अभियान सुरू करण्यात आले आहे. निवडलेल्या ग्रामपंचायतींमध्ये या योजनांची अंमलबजावणी साध्य करण्याच्या उद्देशाने विविध सरकारी योजना आणि कार्यक्रमांच्या एकत्रीकरणावर या मिशन अंतर्गत लक्ष केंद्रित करण्यात आले आहे. मिशन अंत्योदय हे सर्वसमावेशकता, शाश्वतता आणि सशक्तीकरण या तत्त्वांवर आधारित आहे. या मिशन मधून लोकांना निर्णय प्रक्रियेत सामील करून घेणे आणि योजना तसेच कार्यक्रमांची मालकी घेण्याची क्षमता निर्माण करून त्यांना सक्षम बनवणे याचा प्रयत्न केला जातो. आरोग्य सेवा, शिक्षण, पाणी आणि स्वच्छता यांसारख्या मूलभूत सेवांमध्ये प्रवेश सुधारणे हे देखील मिशनचे उद्दिष्ट आहे. ओळखल्या गेलेल्या ग्रामपंचायतींमधील लोकांचे जीवनमान सुधारणे हा यामागचा उद्देश आहे. मिशनचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे मिशन अंत्योदय सर्वेक्षण, जे ओळखल्या गेलेल्या ग्रामपंचायतींमधील गरीब कुटुंबांना ओळखण्यासाठी आणि त्यांना लक्ष्य करण्यासाठी वेळोवेळी आयोजित केले जाते. ग्रामीण भारतातील दारिद्र्य निर्मूलन आणि सर्वसमावेशक विकासाचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी कार्य करण्याची अनोखी संधी हे मिशन प्रदान करते. एकूणच, मिशन अंत्योदय हा एक महत्त्वाकांक्षी उपक्रम आहे ज्याचा उद्देश ग्रामीण भारतातील गरीब कुटुंबातील गरीब कुटुंबांच्या जीवनात परिवर्तन घडवून आणणे हा आहे. हे समृद्ध, सर्वसमावेशक आणि शाश्वत भारताचे स्वप्न साध्य करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल दर्शवते.
हे सर्वेक्षण प्रशिक्षित सर्वेक्षणकर्त्यांद्वारे केले जाते, जे ग्रामपंचायत क्षेत्रातील प्रत्येक घराला भेट देऊन विविध सामाजिक-आर्थिक निर्देशांका वरील डेटा गोळा करतात. सर्वेक्षणामध्ये घरगुती उत्पन्न, रोजगाराची स्थिती, शैक्षणिक पातळी, आरोग्य सेवा, स्वच्छता आणि इतर मूलभूत सुविधांसह अनेक निर्देशकांचा समावेश आहे. सर्वेक्षणाद्वारे गोळा केलेल्या डेटाचा उपयोग कुटुंबनिहाय वंचितता निर्देशांक तयार करण्यासाठी केला जातो, जो कुटुंबांना त्यांच्या वंचिततेच्या स्तरावर आधारित श्रेणीबद्ध करतो. वंचितता निर्देशांकाचा वापर ग्रामपंचायतींमधील गरीब कुटुंबांना ओळखण्यासाठी केला जातो, ज्यांना नंतर विविध सरकारी योजना आणि कार्यक्रमांसाठी लक्ष्य केले जाते. मिशन अंत्योदय उपक्रमाच्या प्रभावी अंमलबजावणीसाठी सर्वेक्षण हे एक महत्त्वाचे साधन आहे, कारण ते सर्वात जास्त लक्ष आणि संसाधने आवश्यक असलेले क्षेत्र ओळखण्यात मदत करते. सर्वेक्षणाचा उपयोग गावाच्या विकासाचा मागोवा घेण्यासाठी आणि मिशन अंत्योदय उपक्रमांतर्गत राबविण्यात आलेल्या विविध योजना आणि कार्यक्रमांचा प्रभाव मोजण्यासाठी देखील केला जातो. सामाजिक-आर्थिक निर्देशकांमधील बदलांचा मागोवा घेण्यासाठी आणि आवश्यकतेनुसार अंमलबजावणी धोरणे समायोजित करण्यासाठी हे सर्वेक्षण वेळोवेळी केले जाते.
ग्रामीण भारतातील गरीब कुटुंबातील सर्वात गरीब कुटुंबांना मूलभूत सुविधा पुरवण्यात मिशन यशस्वी झाले आहे. यामुळे मॉडेल गावांची निर्मिती देखील झाली आहे आणि या गावांमधील लोकांच्या जीवनमानात लक्षणीय सुधारणा झाली आहे.